78
deeldlieden op beide gebeurtenissen afzonderlijk en onderling
betrekking hebbende, heeft gekenmerkt. De loop van zaken
moest bijna als van zelve, aan een dergelijk tijdvak de ge
boorte geven. Eilips II had zelf ter wille van de godsdienst
den opstand in ons land tegen zijn gezag in de hand gewerkt:
het voortbestaan of het herwinnen van dat gezag stond gelijk met
de bestendiging of met de wederinvoering van het katholicismus;
en door een en ander bezat de oorsprong van den Nederland-
schen staat een bij uitstek godsdienstigen grondslag. Hij behield
dien aanvankelijk bij zijne langzaam tot stand komende vesti
ging tot aan het tijdstip, waarop de verhouding van de kerk tot
den staat moest worden vastgesteld en die verhouding zou wel-
ligt op meer vreedzame wijze hebben kunnen behandeld wor
den, indien niet zij die de kerk vertegenwoordigden onder
ling zeer verdeeld waren geweest én over de opvatting van
de leer, én over de betrekking die tusschen kerk en staat
moest bestaan. Deze verdeeldheid was in zoover noodlottig
voor den jeugdigen staat, omdat het volk er een onbepaald
deel aan nam. En hoe kon dit anders De godsdienstige
gloeddie over de opkomst van de republiek en over de
invoering van de hervorming gelegen had, was met het afdrij
ven van het gevaar langzamerhand verflaauwdom zichten
opzigte van de kerkgaandeweg op te lossen in belangstel
ling in hare regten met betrekking en in verhouding tot
het dogma, dat door geene inagt, dan die van de kerk zelve
uitging, kon worden vastgesteld.
Wij kunnen niet verwijlen bij de ingewikkelde verdeeldhe
den die in het begin van de XVII6. eeuw de gemoederen
bezet hielden, en die liet Calvinistisch vergelijk, door de Dord-
sche vaderen getroffen, slechts naar het uiterlijke bevredigde.
De strijd omtrent het beginsel van de verhouding tusschen
kerk en staat was er niet door uitgemaakt; en Calvinisten,
Remonstranten en Contra-remonstranten bleven met onversaagde
hardnekkigheid hunne gevoelens aankleven. De leiders van
die gevoelens waren natuurlijk de predikanten, die een onbe-
