Toch laten de inspectieverslagen zien dat niet altijd de ontwikkeling die in de ge
zelschappen bereikt werd ook in de scholen in de praktijk gebracht kon worden.
Armoede, het schoolgeldsysteem en het standsbesef stelden grenzen88. Van Det
en Wolthuis zien het nut van de grotere samenwerkingsvormen na 1830 in de
scholing in het vergaderen die de onderwijzers later goed van pas kwam in vak
verenigingen. Inhoudelijke analyse van redevoeringen zou meer aan het licht
kunnen brengen over de ontwikkeling van het streven naar positieverbetering
binnen de gezelschappen zelf. De opvatting zoals die bij Van der Giezen is te vin
den als zouden de onderwijzersgezelschappen rond 1835 weinig betekenis meer
hebben is te eenzijdig. Groeiende verschillen in kunde en ervaring leidden tot het
zoeken naar oplossingen die de wetenschappelijke vorming en opleiding van de
onderwijzers ten goede kwamen.
Onder de noemer 'onderwijzergezelschappen' gaat een gevarieerd fenomeen
schuil. In een beperkte opzet is getracht aan de hand van gezelschappen in Zee
land dieper op enkele aspecten in te gaan dan tot nu toe is gebeurd. De conclusie
kan zijn dat veel nog nader onderzoek verdient. Callenfels stimuleerde de gezel
schappen. Hij wilde de loop van leerlingen naar Vlaanderen, waar het onderwijs
nog veel op de oude manier gegeven werd, tegengaan. De onrust in het onderwijs
in de afgelopen decennia heeft in onze tijd opnieuw tot een 'loop naar Vlaande
ren' geleid, om precies dezelfde reden. Het geeft te denken en voegt aan de studie
van een periode uit de onderwijsgeschiedenis een dimensie toe.
88. Het punt kwam al ter sprake. Ter illustratie: van de 24 gemeenten in het Ie district is het vak
geschiedenis slechts tweemaal vermeld; in 1834 kwam aardrijkskunde in 10 en in 1840 in 15 ge
meenten voor. Op Zuid-Beveland bestond nagenoeg dezelfde situatie.
124
