een kerk op Walcheren vindt men bij Thiofried van Echtemach in zijn vita van Willibrord, in het verhaal over de strijd tussen de Walcherenaren en hun graaf Robrecht de Fries van Vlaanderen (1071-1093), waarin de kerk van Westkapelle een rol speelt.102 Gezien de naam Wést-kapelle mag men daarbij aannemen dat in die tijd de kerk van Oóstkapelle eveneens reeds bestaat. Bij het onderzoek steun ik vooral op gegevens betreffende het oude eigenkerk recht. later onderscheiden in het patronaatsrecht, het recht iemand voor te dragen als parochiepriester, en het tiendrecht, het recht op het tiende (of elfde) deel van de opbrengsten van het agrarisch bedrijf. In Zeeland Bewestenschelde blijken pa tronaatsrechten en tienden in de 13e eeuw, althans in principe, in handen te zijn van de Sint-Paulusabdij en de kapittels van Oudmunster en Sint Pieter te Utrecht, alsook van de premonstratenzer abdij te Middelburg: dus, afgezien van de in 1123 gestichte abdij van Middelburg, Utrechtse bisschoppelijke instellingen.103 Dit wijst er op dat de rechten oorspronkelijk, in ieder geval waar het die van de Utrechtse kapittels en de Sint-Paulusabdij betreft, in handen van de bisschop van Utrecht zijn geweest. Heel opvallend is dat nota bene twee van de vijf Walcherse kerken in Middel burg staan, op slechts een paar honderd meter van elkaar, namelijk de Westmon ster en de Noordmonster. Het patronaatsrecht van de Westmonster wordt in de 13e eeuw uitgeoefend door de abdij van Sint Paulus en de abdij van Middelburg samen, maar aanvankelijk alleen door de eerste.104 De Noordmonster zal vanaf haar stichting een eigenkerk van het Utrechtse kapittel van Sint Pieter zijn ge weest. Niet alleen bezit dit kapittel er tot in de 14e eeuw patronaatsrecht en tien den, maar de kerk is bovendien aan Sint Pieter gewijd.105 De Noordmonsterkerk moet dan dateren van na de stichting van het kapittel van Sint Pieter ca. 1048, en 102. Thiofried, 'Vita Sancti Willibrordi', caput 35, 480-481. Voor de Walcherenaren slag leveren met graaf Robrecht de Fries - zie voor de datering hiervoor noot 95 - verzamelen zij zich in een basi lica, een kerk, eerder in de 'Vita', caput 13, 469, aangeduid als 'basilica que Westcapella appellatur'. Vgl. ook de 'Miracula Sancti Willibrordi', caput 6, 1371. 103. Eigenkerkrecht, patronaatsrecht en tiendrecht in Zeeland Bewestenschelde, in het bijzonder op Zuid-Beveland zijn uitvoerig behandeld door Dekker, Zuid-Beveland321-381. Vgl. ook: P.A.Hende- rikx, Het patronaatsrecht van de abdij van Middelburg in een aantal Zeeuwse kerken. (Doctoraal scriptie Universiteit van Amsterdam 1966). Het kapittel van Oudmunster bezit patronaatsrechten en tienden in het oostelijk deel van Zuid-Beveland. Aan het kapittel van Sint Pieter, de abdij van Sint Paulus en de abdij van Middelburg behoren patronaatsrechten en tienden op Walcheren, Noord-Be veland, Wolfaartsdijk, het westen van Zuid-Beveland en het eiland Borsele-Baarland. 104. Dat de Sint-Paulusabdij aanvankelijk de Westmonsterkerk in haar geheel heeft bezeten blijkt uit de pauselijke bevestigingsoorkonde voor de abdij van Middelburg uit 1162, waar het aandeel van de abdij in de Westmonsterkerk wordt omschreven als 'quicquid habetis in ecclesia Sancti Pauli in Wes[tm]onter': 'al wat gij bezit in de kerk van Sint Paulus [lees niet Sint-Pauluskerk] in Westmon ster'. Koch, Kruisheer, OHZ, dl. 1, nr. 153. In die richting wijst ook het feit dat in later tijd aan de pa tronaatsrechten van de abdij van Middelburg in de Westmonster en dochterkerken geen tiendrechten verbonden zijn. Wat de abdij in deze parochies aan tienden bezit, heeft zij in leen van de Sint-Paulus abdij. Het betreft tienden in Zwalinge (Westmonster), Biggekerke, Nisse, Sinoutskerke, 's-Heer-Abts- kerke. Vgl. RA Zeeland, Archief OLV-abdij Middelburg, inv. Fruïn, nrs. 52 t/m 73; OSU. dl. 4, nrs 1999, 2037; Koch, Kruisheer, OHZ, dl. 1, nr. 312; DekkerZuid-Beveland, 349-351. 105. In 1310 draagt het kapittel van Sint Pieter al zijn patronaats- en tiendrechten in Zeeland in erf pacht over aan de graaf van Holland. Vervolgens sticht de graaf in 1311 in de Noordmonsterkerk een kapittel. ARA 's-Gravenhage, Archief graven van Holland, inv. Kort, inv. nrs. 1049-1052, 1105-1114, A43; F. van Mieris, Groot charterboek der graaven van Holland en Zeeland en heeren van Vriesland (Leiden 1753-1756) 4 dln. dl. 2, 107, 109-111, 113, 114. 118-119, 127-129, 131; J.W.Berkelbach van der Sprenkel, Regesten van oorkonden betreffende de bisschoppen van Utrecht uil de jaren 1301- 1340 (Utrecht 1937) reg. 193-195,229,241. 137

Tijdschriftenbank Zeeland

Archief | 1993 | | pagina 163