BALANS TUSSEN STAD EN PLATTELAND
25
andere dan de gebruikelijke. Het heeft geen enkele zin ethiek en filosofie uit Bijbel
of klassieken af te leiden. De enige solide grondslag voor gedragsregels zijn de soci
ale praktijken van alledag. De radicaalste consequentie van deze visie is het verhaal
van de gelukkige hoer wier broodwinning sociaal aanvaardbaar is. In buitenland
se pornografie werd deze stelling eveneens vaak verkondigd. Daar was de subtekst
zonder uitzondering dat deze vrouwen door omstandigheden waren gedwongen
en uiteindelijk hun losbandige leven vaarwel zegden. In deze Nederlandse romans
was de handel en wandel van de prostituee acceptabel, omdat het hier om gewo
ne mensen ging die hun fysieke waren aan de meestbiedende verkochten.
Een andere bron voor dit nieuwe waardesysteem was het cartesiaanse gedachte
goed. Het Nederlandse urbanisatietype was verantwoordelijk voor een nieuw type
gelijkheid en individualiteit. Ook in de Republiek was er van grote sociale en hië
rarchische verschillen sprake, in intellectuele kringen werd dit onderscheid prak
tisch opgeheven.11 Stedelijke vriendenkringen telden regenten, predikanten, uni
versitaire geleerden, amateurs en practici die zich gezamenlijk bogen over de oplos
sing van praktische problemen. In deze context past de adaptatie van het cartesi
aanse denken aan typisch Nederlandse stedelijke behoeften.'1' Dat gold in de eer
ste plaats de mogelijkheden die het cartesianisme bood voor de schepping van een
eigen ruimte voor natuurwetenschappelijk en mathematisch geïnspireerd onder
zoek zonder inmenging van de theologie. Een groot deel van dit onderzoek had
een praktische inslag, bijvoorbeeld de militaire problemen van de Republiek zoals
die in Leiden werden aangepakt, maar ook de samenwerking tussen een
Amsterdams regent als Johannes Hudde die zich in zijn bestuurlijke functie met
tal van Amsterdamse uitwateringsproblemen bezighield, en de Leidse mathemati
ci.43
Even typisch stedelijk was het probleem van de cohabitatie van de grote verschei
denheid aan geloven die de Republiek telde. Een intellectuele en rationele grond
slag voor een christendom boven geloofsverdeeldheid zou niet alleen een einde
kunnen maken aan de religieuze onrust, maar zou ook heilzaam zijn voor de posi
tie van de steden in de Republiek in de wereld van de internationale commercie.
In dat licht moet ook de waardering van het Amsterdamse stadsbestuur worden
gezien voor een radicale verlichter als Balthasar Bekker, wiens traktement ook na
diens afzetting door de Amsterdamse kerkenraad gewoon werd doorbetaald.Ook
de theologische activiteiten van een Amsterdams medicus als Lodewijk Meijer
moeten tegen deze achtergrond worden geïnterpreteerd. Meijers heftige aanval op
de tekorten en feilen van de geopenbaarde religie, gepubliceerd in zijn Philosophia
Scripturae Interpres van het wonderjaar 1666, diende vooral om de geesten rijp te
maken voor een wetenschappelijk verantwoorde versie van de christelijke religie,
ook al konden zijn geschriften met gemak anders worden uitgelegd."'
Evenzeer geïnspireerd door de problemen van de stedelijke politiek waren de wer
ken van Pieter de la Court. Hierin probeerde hij voor het eerst in de geschiedenis
een analyse te verschaffen van de commerciële koopmansstaat die de Nederlandse
Republiek in zijn ogen was, en de consequenties ervan voor de staatsvorm te door
denken. Voor De Ia Court stond het buiten kijf dat geld de sleutel was voor het
functioneren van de Republiek en dat de koopmansstand de ruggengraat ervan
was. De passies waren immers de motor van het menselijk gedrag. Adel en vorst
waren ten enenmale niet in staat de belangen van deze onmisbare groep te behar-