BALANS TUSSEN STAD EN PLATTELAND
29
machtsbasis van de stadhouders sterker dan ooit en was hun positie in feite onaan
tastbaar geworden. Wanneer deze veronderstelling enigszins hout snijdt, hebben
we ook een deel van de verklaring waarom in 1813 de Oranjes overigens weer
gedragen door de Nederlandse adel - na het treurige debacle van 1795 zo makke
lijk konden terugkomen.
Maar minstens zo belangrijk was dat de Revolutietijd de adellijke machtsbasis
intact had gelaten. Op de Veluwe en in Friesland had de Bataafse Omwenteling de
positie van de heren ooit echt bedreigd. Na 1815 wisten ze zich als toonaange
vende stand uitstekend te handhaven, ook al door een zeer verstandige huwelijks
politiek55 De agrarische machtbasis bleef in stand, al moesten de heren - en dat
was een breuk met de traditie - ook langzamerhand steeds meer grotere boeren-
landeigenaars en later ook fabrikanten en burgers met aristocratische aspiraties
naast zich velen. De rol van de adel in de plattelandssamenleving lijkt echter aan
zienlijk versterkt. Dankzij de adelsreglementen en de constitutionele vormgeving
van de nieuwe Nederlandse monarchie van Willem I werd die machtsbasis ook
juridisch onderbouwd, al was de oude adel niet onverdeeld gelukkig met de door
Willem I afgedwongen vernieuwing en verjonging van de Nederlandse adel.56 De
adel kon in deze jaren zijn bestuurlijke ambities op alle drie niveaus locaal, pro
vinciaal en nationaal - onbelemmerd beleven en realiseren. Ook de militaire ambi
ties van Willem I - een plaats bij de grote vijf in Europa - verschaften de adel
ruimschoots nieuw carrièrekansen. Eerst het debacle van de Belgische Opstand
1830, de afbouw van het leger na de Vrede van Londen van 1839 en de grondwet
van 1848 en de daaruit voortvloeiende organieke wetten zou aan de bevoorrechte
politieke en militaire positie van de adel een definitief einde maken. Adel met
ambitie verdween na 1850 naar Den Haag. Vanaf 1815 tot zeker 1870 lijkt het
Nederlandse parlement door de lieden met dubbele namen en een adellijke levens
stijl te zijn gedomineerd.
De lof van het platteland
Is onze kennis van de sociale consequenties van de verschuivende balans tussen
stad en platteland en tussen oost en west nog zeer fragmentarisch, het beeld van
de culturele transformatie heeft veel scherpere contouren. Voor een deel valt die
uitbundiger articulatie van de culturele dimensie te verklaren uit het feit dat de
heroriëntatie op landbouw en platteland de Republiek haar uitzonderingspositie
in Europa had doen verliezen. De idealen die nu werden besproken, weken dan
ook veel minder af van de traditie en van wat elders in Europa gebruikelijk was.
Schrijvers en intellectuelen konden nu veel makkelijker dan een eeuw eerder aan
sluiting vinden bij de internationale discussies. Hun voorsprong hadden ze echter
verloren.57
Een van de grote gevolgen van de teloorgang van de stedenbloei was het terug
lopen van de immigratie. Seizoenwerkers zouden blijven komen, maar de perma
nente instroom van intellectuelen en geschoolde ambachtslieden droogde op.5S
Ook al door de bevolkingsafname in de Hollandse steden kwam de voor de zeven
tiende eeuw zo kenmerkende diversiteit fors onder druk te staan. Nu de rem was
uitgeschakeld, kreeg de benepenheid die ook inherent was aan de organisatie van