SCHOUWEN-DUIVELAND ALS DE BAKERMAT
VAN DE NADERE REFORMATIE
door W.J. op 't Hof
Schouwen-Duiveland
Wie de huidige kerkelijke kaart van Nederland kent, is geneigd te verwachten dat de
strikt bijbelse en streng gereformeerde vroomheidsbeweging die de Nadere
Reformatie toch geweest is, haar begin gekend heeft in Staphorst, op de Veluwe
(Barneveld bijvoorbeeld), in de Bommeler- of Alblasserwaard, in de Betuwe, op
Walcheren of Zuid-Beveland. Maar op Schouwen-Duiveland? Toch is dit zo. Dit laat
zien hoe interessant geschiedenis is. Die stelt steeds voor verrassingen.
Het valt te vrezen dat de geschiedenis van Schouwen-Duiveland weinig gebeurte
nissen en ontwikkelingen kent die van nationaal, laat staan van internationaal belang
zijn geweest. Toch is er één geweest, die weliswaar tot nu toe in de schaduw van de
onbekendheid heeft gestaan, maar die juist daarom in dit artikel voor het voetlicht
wordt gehaald: het ontstaan van de Nadere Reformatie.
Om het belang van de Nadere Reformatie in dit verband toe te lichten kunnen
slechts enkele zaken aangestipt worden. In de zeventiende eeuw heeft die vroom
heidsbeweging in de provincie Zeeland het kerkelijke, maatschappelijke en culturele
leven meer gestempeld dan in welke andere provincie ook. Denkt bijvoorbeeld aan
de staatsman en dichter Jacob Cats en de belangrijke natuurfilosoof Isaac Beeckman,
die beiden overigens ook van Schouwen-Duiveland afkomstig waren. Op universitair
niveau heeft de Nadere Reformatie haar triomfen gevierd in tie meer dan veertigjarige
doceerarbeid van de Utrechtse hoogleraar in de theologie Gisbertus Voetius. Deze
heeft via zijn vele nationale, maar ook internationale studenten haar idealen en
praktijken een enorme uitstraling gegeven.
Het grote gewicht van de vroomheidsbeweging kan ook voor bredere verbanden
aangegeven worden. Zonder haar invloed zouden de maatschappij, het sociale en
culturele leven van ons land er eeuwenlang anders uitgezien hebben. Zij heeft een
belangrijk aandeel gehad in de ontwikkeling van een strenge zondagsrust die tot in
de tweede helft van de vorige eeuw het Nederlandse maatschappelijke en sociale
leven heeft bepaald. Dit geldt evenzeer voor het feit dat het gezin eeuwenlang de
hoeksteen van de Nederlandse samenleving is geweest. Hiermee samenhangend
kan gewezen worden op de religieuze vormgeving van het dagelijks leven van zowel
het individu als het gezin.
Een heel ander terrein is de pedagogie. Veelal wordt de ontdekking van het kind als
een mensje dat aparte benadering vraagt, toegeschreven aan de Verlichting. In de
zeventiende eeuw evenwel had de Nadere Reformatie het kind al tot voorwerp van
speciale belangstelling gemaakt. Dit had ook consequenties voor het onderwijs.
Iedereen denkt dat het leerhuis een uitvinding van de moderne tijd is. Vergeet het
maar. De reeds genoemde nadere reformator, onderwijsman en geleerde Beeckman
praktiseerde dat al in de eerste helft van de zeventiende eeuw, en heel wat kundiger
dan nu veelal.
Terzake van de innerlijke vroomheid heeft de Nadere Reformatie twee resultaten tot
stand gebracht. Allereerst heeft zij de middeleeuwse devotie en mystiek, ontdaan
van hun roomse karakter, opgenomen en verwerkt in de context van het Calvinisme.
Vervolgens heeft zij een integratie van een devotioneel en mystiek gekleurde vroom-
27
