Vlaggen op het paneel
De vlaggentooi op de hier afgebeelde schepen omvat in de eerste plaats langwerpige
vlaggen die aanzienlijk langer dan hoog zijn. Men noemt ze wimpels; de grotere
heten standaardwimpels. Een tweede groep bestaat uit banieren. Dat zijn langwerpig-
rechthoekige of vierkante vlaggen. Tenslotte zijn er kleine topvlaggen te zien.
Wimpels en banieren komen in hoofdzaak op de grotere schepen voor, die doorgaans
drie masten hebben. De grootste en het rijkst met vlaggen versierde driemaster
vooraan in het midden van het schilderij heeft net het anker gelicht (pi. II). Dit
vaartuig zou men kunnen zien als het centrum van een eskader, waarvan waarschijnlijk
ook de twee grote schepen rechts (pi. Ill en IV) deel uitmaken. Misschien behoorden
er de twee schepen uiterst links (pi. I) eveneens bij. De eerstgenoemde driemaster
(pi. II) draagt op het achterdek twee grote banieren: aan de grote mast een zeer
lange standaard en daarboven in de top een half zo lange, effen rode wimpel. Van de
fokkenmast waait een korter exemplaar. De driemaster rechts vooraan (pi. Ill IV)
voert slechts twee kleine banieren. De grote driemaster op de tweede rij daar achter
(pi. IV) heeft er op zijn achterdek twee. Van de top van de grote mast ontplooit zich
een middellange wimpel, terwijl aan de fokkenmast een vierkante topvlag hangt. Op
de voorplecht prijkt een grote banier. Van de schepen uiterst links draagt het vaartuig
dat slechts voor een deel aan de rand van het paneel te zien is (pi. I) een langwerpige,
driehoekige wimpel. Vaartuigen van bescheiden omvang voeren aan hun masten
kleinere, meestal vierkante topvlaggen. Door hun vorm lijken ze op banieren.
In een breed historisch kader
De kunsthistorie belicht meestal andere aspecten van de maritieme schilderkunst
dan vlaggen. Wat dit betreft lijkt de situatie in het buitenland iets beter te zijn.3 Wij
hebben hier nog een inhaalslag te maken. Hoe was het in de tijd vóór de Tachtigjarige
Oorlog hiermee gesteld? Wat het vlaggengebruik betreft zijn we aangewezen op al
dan niet toevallige vermeldingen in documenten, in boeken of op afbeeldingen. Het
vastleggen van de herinnering aan de nationale vrijheidsstrijd ging een opvallende
plaats innemen. Deed men dat vóór de Opstand ook al?
Alvorens een en ander nader te onderzoeken lijkt het zinvol enige begrippen uit te
leggen. Met de term redegezicht typeert men een afbeelding van een stad, gezien
vanaf haar rede. Dat is de plaats aan de waterkant waar grotere schepen kunnen
aanleggen en waar zich vaak de ingang van de binnenhaven bevindt. Een historiestuk
heeft per definitie het doel om een feit van groot actueel of historisch belang voor het
nageslacht vast te leggen. Het begrip 'vlag' in moderne zin betreft een object dat thans
vrijwel overal op de wereld bestaat uit een dundoek, dat bevestigd kan worden aan
een stok, mast of lijn, met als bedoeling een teken of signaal af te geven. Aan de
tegenover gelegen zijde waait het doek vrij uit. Op de vlag zijn kleuren en/of emblemen
aangebracht, die een symbolische, politieke, praktische of wervende functie hebben.
In historische zin vallen onder de term vlag alle voorwerpen uit het verleden, gebruikt
met dezelfde functie als de moderne vlag.4 Een vlag kan van symbolische aard zijn; in
dat geval vertegenwoordigt hij vaak een land, volk, staat of staatshoofd. Men mag
verwachten dat het dundoek dan met respect wordt behandeld.5
Voor het ontstaan van vlaggen moeten we minstens teruggaan tot de twaalfde eeuw.
De toenemende contacten tussen de landen door middel van de scheepvaart brachten
steeds meer de noodzaak met zich mee, middelen te ontwikkelen om schepen naar
de plaats van herkomst en hun status onderling goed te kunnen onderscheiden. Veel
deskundigen zijn het er over eens dat men ongeveer vanaf 1150 op de scheepsmasten
6
c
