'DE VADER DIE ZIJN EIGEN KIND VERMOORDT'
De merkwaardige rol van 'Uit het Volk - Voor het Volk' in de Middelburgse kermisdiscussie
Oscar Westers*
De behoefte aan vermaak is van alle tijden, zo betoogde Jan ter Gouw in zijn populaire boek De
Volksvermaken uit 1870.' En waar mensen zich amuseerden, maakten anderen zich zorgen. De
ongerustheid was vooral gericht op de kermis, al sinds de Middeleeuwen het belangrijkste
volksvermaak. In de jaren rond 1900 kwam het in tal van plaatsen tot een verbod op de kermis.2
De afschafferskaravaan deed aan het eind van de Eerste Wereldoorlog ook Middelburg aan, maar
stuitte op verzet. Een merkwaardige rol was in deze kwestie weggelegd voor de vereniging 'Uit
het Volk - Voor het Volk', in 1865 opgericht als Vereeniging tot het Regelen en Bevorderen van
Volksvermaken.
Onzedelijkheid en dronkenschap
De bestrijding van de kermis is zeker zo oud
als de Hervorming. De stedelijke overheden,
maar vooral de kerken, liepen voorop.
Stadsbestuurders wisten uit ervaring dat het
samenkomen van grote concentraties mensen
tot licht ontvlambare situaties kon leiden.
Anderzijds bracht de kermis het nodige
pachtgeld in het laatje van de
gemeenschapskas. De felste
kermisbestrijders waren dan ook niet te
vinden onder wereldlijke, maar onder
geestelijke autoriteiten. De clerus trok van
leer tegen openbare onzedelijkheid en
dronkenschap, die zo vaak met de kermis
gepaard gingen. De meeste kermissen
wisten deze aanvallen echter lange tijd te
doorstaan, 'omdat de mensen tegenover de
moeiten en zorgen van het dagelijks bestaan
ééns per jaar de roes van vrijheid willen
ondergaan.
Maar de kermis bleef verzet oproepen. De
Middelburgse predikant Kohl beschouwde
haar in 1867 als 'eene persiflage van de
Verlichting onzer eeuw; eene combinatie
van alles wat vuil, liederlijk en gemeen is te
bedenken, walgelijk tot in den uitersten
graad' ,4
Kohl sprak in een tijd die op het terrein van
de volksvermaken grote veranderingen zag
voltrekken. De kermiskwestie was in de
negentiende eeuw ten nauwste verbonden
geraakt aan een discussie over de veredeling
van het volksvermaak, op haar beurt weer
onderdeel van een breed uitgewaaierd
beschavingsoffensief.5 De Maatschappij tot
Nut van het Algemeen, representant van het
progressief-liberale gedachtengoed onder de
gegoede burgerij, beheerste deze discussie,
welke uitmondde in een prijsvraag,
gewonnen door de secretaris van het
Middelburgse Nutsdepartement
Frederik Nagtglas.6
Diens adviezen waren onder andere
gebaseerd op ervaringen van de jonge
vereniging 'Uit het Volk - Voor het Volk',
waarvan hij een jaar na de oprichting zelf lid
werd. Uit het Volk was één van de eerste
verenigingen in Nederland die, buiten 't Nut
om, zich de veredeling van volksvermaken
ten doel stelden. Nagtglas stelde Uit het
Volk in zijn brochure voor als lichtend
voorbeeld voor de rest van het land.7 De
vereniging was actief op tal van terreinen:
volksvoordrachten, muziek- en
toneelvoorstellingen, tentoonstellingen en de
bevordering van volkszang en plantenkweek
(Floralia).8
Stuk voor stuk vormden deze activiteiten
geen rechtstreekse bedreiging voor de
Middelburgse kermis. Wel was de algemene
verwachting dat de behoefte aan
kermisvermaak zou afnemen onder invloed
van deze 'nettere' vormen van ontspanning.
Maar er waren ook directere middelen om de
kermis aan te pakken. Zo bepleitte Nagtglas
in zijn brochure groots opgezette
2