Bert Altena (1950-2018) en
Een broeinest der anarchie
Ad Tramper
Vorige maand overleed de historicus Bert
Altena. Hij laat ons het beste boek na dat
ooit over de stad is geschreven, nu al weer
bijna dertig jaar geleden:
Een broeinest der anarchie
Arbeiders, arbeidersbeweging en maat
schappelijke ontwikkeling.
Vlissingen 1875-1929 (1940)
(Amsterdam 1989)
Bert Altena was een graag geziene gast in
het gemeentearchief van Vlissingen in de
jaren tachtig van de vorige eeuw. Jarenlang
ploegde hij door alle beschikbare archief
bescheiden die voor dit werk doorgenomen
moesten worden. Een van de stellingen uit
het proefschrift luidde dan ook: Een gede
tailleerde en foutloze inventaris kan het
archiefonderzoek zeer bespoedigen, doch
vermindert de kans op toevallige vondsten.
Kom daar in deze tijd van alles moet digi
taal worden aangeboden nog maar eens
mee aan. Uiteindelijk mondde dit uit in zijn
proefschrift van 553 pagina's met de hier
boven genoemde titel.
Het boek gaat over de vrijsocialistische (an
archistische) beweging van Domela Nieu-
wenhuis, een beweging die in Vlissingen po
pulair was onder arbeiders. Populairder dan
de socialistische en christelijke vakbonden.
Altena onderzoekt het waarom van de voor
keur van de Vlissingse arbeider voor deze
anarchistische beweging. Hierbij komt de
arbeider nadrukkelijk aan het woord. Ook is
er heel veel aandacht voor de maatschap
pelijke context. Hierin zit voor Vlissingen
de meerwaarde van het boek. Werkelijk
de hele samenleving komt in één lang dé
filé voorbij. Het minutieuze onderzoek in de
bronnen is hieraan debet. Onderwerpen die
voorbijkomen: de havens, nijverheid, de be
volkingssamenstelling, stadsontwikkeling,
De Schelde, politiek, de politie, katholieken,
protestanten, drankgebruik en -bestrijding,
verzuiling, de kerken, armenzorg en natuur
lijk de arbeidersbewegingen.
Bert bleef altijd met een dunne draad ver
bonden met Vlissingen. Eens in de zoveel
jaar was hij weer in het gemeentearchief.
Zo deed hij onderzoek naar 'machinist en
wereldverbeteraar' Bram Lansen, die ook
in Vlissingen woonde. Dit mondde uit in
het in 2015 verschenen boek: Machinist
en wereldverbeteraar. Het leven van A.J.
Lansen 1847-1931. Een boek over een
gewone arbeider. De gewone arbeider een
gezicht geven, dat thema was Bert Altena
op het lijf geschreven. Niet voor niets werd
Bert in een necrologie de laatste volge
ling van Domela Nieuwenhuis genoemd.
Al zou dat woord 'volgeling' hem niet zijn
bevallen. Rudolf de Jong van het Domela
Nieuwenhuisfonds typeerde het anarchis
me van Bert als volgt: Een streven naar
verhoudingen tussen de mensen waarin de
machtsverhoudingen zo veel mogelijk zijn
verdwenen. En dit op alle niveaus van het
persoonlijke en maatschappelijke leven.
De woorden zo veel mogelijk geven zijn
vermogen tot relativeren aan.
De dunne draad met Vlissingen bleek ook
uit de teruggave van de ingelijste foto van
de syndicalistische metaalbewerkers van De
Schelde. Die foto had hij bij zijn promotie
cadeau gekregen en hing tot aan zijn pensi
onering in zijn werkkamer van de Erasmus
Universiteit. Schenker oud-burgemeester
J.L. van Leeuwen had op de achterzijde ge
schreven: De kracht en het kunnen van de
arbeidersbeweging ligt in de hoofden en de
harten van de arbeiders zelf.
Drie jaar geleden stond Bert op de stoep
van het gemeentearchief om deze foto terug
te brengen waar hij zijns inziens thuishoor
de: in het gemeentearchief van Vlissingen.
(Zie ook Den Spiegel van april 2015).
Januari 2019
3
