ken was daarmee voor de pelgrim een nog
waardevoller religieus amulet.
Op de nu bekende Akense spiegelinsignes is
altijd centraal de toning van het kleed van
Maria afgebeeld: twee priesters
(afb. 2 en 3), soms ook engelen (afb. 1), hou
den de over een stok geschoven tunica met
de ene hand omhoog en wijzen er met de
andere hand naar. Deze pelgrimstekens zijn
vaak groot en vertellen een heel 'verhaal'.
De uitvoering is steeds weer iets anders -
afhankelijk van de vaardigheden en de per
soonlijke inbreng van de maker - in detail
is dit voor ons soms pas goed te zien op een
sterk vergrote foto. Het zachte materiaal
(lood-tin) vergroot de fragiliteit. Je vraagt je
af hoe deze speldjes op kleding konden wor
den gespeld of genaaid zonder ze te bescha
digen. De tunica en de 'Maria Aquensis'
worden binnen deze verhalende omlijstin
gen vaak gecombineerd met voorstellingen
uit het leven van Christus zoals een *Vera
Icon' ofwel het Ware Gelaat van Christus
(bovenin afb. 2), een Calvarie-scene (bovenin
afb. 3) of Christus die Maria tot hemelko
ningin kroont (onderin afb. 1). Men voegde
ook verwijzingen toe naar andere devoties
en heiligen, waaronder die van Karei de
Grote de belangrijkste plaats inneemt.
Heilige lijstjes
Vanaf de tweede helft van de vijftiende
eeuw komen ook gegoten ronde, vierkante
of soms schildvormige lijstjes in omloop,
voorzien van een losse, afzonderlijk gegoten
voorstelling. De tunica is niet binnen de
omlijsting afgebeeld, maar staat er stevig
bovenop, tussen twee ruitvormige ophang-
oogjes (afb. 4). Deze omlijstingen hadden
vaak een kleurige achtergrond van textiel,
leer, perkament of papier, ook wel zat de
voorstelling tussen twee glasplaatjes of was
er tinfolie aangebracht, dat fungeerde als
spiegeltje. Vaak ontbreekt de inhoud, zo ook
bij een met afb. 4 vergelijkbare omlijsting
in de vitrine die in Goes gevonden is. Bij
de lijstjes waarvan de inhoud wèl bewaard
bleef is telkens de Maria Aquensis' afge
beeld (afb. 5a en 5b). Van dit pelgrimsteken
zijn de twee glasplaatjes nog aanwezig
en het lijstje was oorspronkelijk ook van
een spiegeltje of van een door het glas
beschermde schildering voorzien.
Als variant op deze vierkante omlijstin
gen kennen we ook cirkelvormige omlijs
tingen waarbinnen wel de toning van de
tunica is afgebeeld, terwijl de omlijsting
is bewerkt met een devote tekst. In Val-
kenisse is een dergelijke ronde omlijsting
gevonden, helaas zonder inhoud, maar
met als opschrift een bekende lofzang op
Maria: +AVE MARIA GRACIA PLENA
DOMINVS G. (afb. 6). Dit lege lijstje is in
Heilig en Profaan 2 weliswaar opgenomen
bij de groep Akense insignes, in verband
met de gelijkenis van de omlijsting en het
opschrift, maar het is maar de vraag of hier
een tunica-toning ingezeten heeft
Vergelijk het met een andere ronde omlijs
ting waarbinnen een gekroonde Maria
met Kind en de leliescepter zit (afb. 7a
en 7b). Ook hier geen concrete verwijzing
naar Aken. Van dit insigne wordt het losse
plaatje met de Maria-voorstelling door lip
jes binnen het lijstje vastgehouden, de twee
delen zijn bijeen gevonden. Aardig is dat
nu de bevestigingsnaald, die aan de achter-
Afb. 6. Omlijsting met opschrift: +AVE
MARIA GRACIA PLENA DOMINVS G.
Vindplaats Valkenisse, diameter 46 mm,
lood-tin, rest van hangoogje, 1400-1450.
Collectie Van Beuningen, Cothen, inv.nr.
2752 (HP2, afb. 1368).
60