Londen-Emden. De stichting van Waalse
gemeenten in Middelburg, Vlisssingen,
Arnemuiden en Zierikzee was het werk
van immigranten. Antwerpen legde ook de
basis voor een Lutherse gemeente. In een
eerste fase kwamen omzeggens alle predi
kanten uit Vlaanderen of Brabant. Tot aan
de val van Antwerpen telde de stad trou
wens de meeste protestanten van de gehele
Nederlanden, en in tijden van vervolging
lag het voor de hand dat er veel over en
weer gereisd werd om aan arrestatie te
ontsnappen. Calvinisten en leden van de
Doperse gezindte maakten van dit schui
vende anonymaat de meerderheid uit. De
haat tegen Spanje werd geschraagd door
een militante religieuze overtuiging die het
sterkst was bij de migranten.
Van de predikanten die in de tweede helft
der zestiende eeuw in Zeeland werkten,
hadden er minstens elf tevoren in Ant
werpen opgetreden. De bekendsten onder
hen waren: Jeremias Bastingius, Ysbrand
Balck, Adriaan van Haamstede, Jasper van
der Heyden, Herman Modet, Jean Tuffin en
Pierre Villiers Loysefleur. We zwijgen dan
nog over de vele ouderlingen en diakens die
uit deze groep werden gerecruteerd. Het
is ook geweten dat Zuidnederlanders een
aanzienlijke rol speelden in het ontstaan
van het Nederlandse gereformeerde pië
tisme. Ook voor de Zeeuwse Nadere Refor
matie was de impact zeer groot.17'
De sociale achtergronden worden in volle
migratietijd ook aan Zeeuwse kant erkend.
Het heet dat luyden, de religie niet toege-
daen wesende, daer waren aangekomen.
Veele persoonen oock openbare vianden van
de religie ende van onser saecke alleene uyt
pure armoede ende hongersnoot hun da-
gelicx herwaerts over sijn begevende onder
tdecxel van religie.18)
Na 1585 zullen de Zeeuwse gereformeerde
kerk en de katholieke overheid in het Zui
den zich inspannen om hun geloofsgenoten
aan de andere zijde bij te springen. De
provinciale synode van Zeeland, te Goes
in 1597 samengekomen, oordeelde dat het
noodzakelijk was om de kerken onder het
kruis in Vlaanderen en Brabant met Gods
woord te bedienen.
De synode van 1602 in Tholen regelde een
beurtrol voor de verschillende classes om
predikanten voor de tijd van een jaar naar
het Zuiden te sturen.19' Het blijkt dat la
ter Holland te hulp schoot maar in 1644
klagen Antwerpse calvinisten dat ze al 22
jaren verlaten waren geweest als dwalende
schapen. De aanwezigheid van calvinisten
wordt ook door de bisschop van Antwerpen
expliciet vermeld. Wel vermeed de overheid
tijdens het Twaalfjarig Bestand hierom
trent conflicten te veroorzaken. Andersden
kenden werden zonder verdere strafvervol
ging over de grens gezet. Wie zich gedeisd
hield kon rekenen op de verdraagzame
houding van de Antwerpse magistraat.
De bekende schilder Jacob Jordaens werd
ongemoeid gelaten. Zijn graf bevindt zich
echter in Putte, net over de grens.20'
Omgekeerd waren het vooral de Jezuïeten
van Antwerpen die de katholieken in het
Noorden zouden bijstaan. Reacties bleven
niet uit. De Staten van Zeeland vaardigden
in 1609 een plakkaat uit waarin de Jezuïe
ten werden verdreven en het de Zeeuwen
verboden werd hun kinderen naar katholie
ke scholen in het Zuiden te sturen. Bevesti
ging van de aanwezigheid van katholieken
in Zeeland vinden we in de brieven van de
apostolische nuntius Bentivoglio en nog in
1648 vermaant de kerkenraad van Middel
burg zij die naar Antwerpen reizen om de
Ommegang te zien en aldaar in paapsche
kercken sijn geweest.21) Desondanks zullen
zowel in Vlaanderen als Zeeland geïsoleer
de kernen blijven bestaan.
Het is pas na 1585 dat in de Zuidelijke Ne
derlanden een strikte ordonnantie ten aan
zien van immigranten werd uitgevaardigd.
Na 1585 werd de controle nog verscherpt.22'
De Antwerpse poortersboeken zijn de aan
gewezen bron voor een eerste schatting,
met alle restricties die ten aanzien van
deze gegevens in acht genomen dienen te
worden. Daarenboven vertoont deze bron
lacunes voor de jaren 1502-1532 en tussen
juli 1571-1575. Getracht werd dit via de
certificatieboeken op te vullen. Daarnaast
troffen we her en der in andere bronnen
en publicaties nog Zeeuwen aan, die in de
poortersboeken niet voorkwamen. Tussen
1502 en 1648 telden we aldus 216 poorters
die uit Zeeland kwamen en 66 Zeeuwen
6
