De hervormde
kerk van
IJzendijke
5
PETER DON
In het karakteristieke silhouet van IJzen
dijke speelt de hervormde kerk een opval
lende en belangrijke rol. Hoewel niet
voorzien van een hoge of met een bijzon
dere spits uitgeruste toren, trekt het ge
bouw toch onmiddellijk de aandacht door
de merkwaardige vorm van het dak, een
combinatie van een hoog tentdak met
klokketorentje en een lagerzadeldak. Ge
bouwd op een langwerpige plattegrond
met aan beide einden een driezijdige slui
ting, staat het kerkje niet midden in het
dorp, maartamelijkachteraf, op een met
bomen beplant kerkhof tussen de huizen.
Temidden van de Zeeuwse kerken neemt
het een geheel eigen plaats in, niet alleen
door vorm en situering, maarook doordat
het de eerste kerk in Zeeland was, die
speciaal voor de protestantse eredienst
werd gebouwd. Kortom een kerk, om ver
schillende redenen de moeite van een na
dere kennismaking waard. Eerst echter
iets meer over de geschiedenis van IJzen
dijke en speciaal over de aanleg van het
dorp.
In de middeleeuwen was IJzendijke een
welvarende plaats, die echter omstreeks
1400 door de zee geheel werd verzwol
gen. De naamging vervolgens over op
een nabijgelegen gehucht, dat in 1587 de
kern ging vormen van een door de Span
jaarden eromheen aangelegde verster
king. In 1604 werd dit Spaanse fort ver
overd door de troepen van prins Maurits,
waarna het, als belangrijk steunpunt der
Staatsen in de onmiddellijke nabijheid
van de grens, werd uitgebouwd tot een
sterke vesting met binnen de wallen een
omvang rijk garnizoen. De vestingwerken
werden aangelegd volgens de in de 16de
eeuw vooral in Italië ontwikkelde nieuwe
krijgsbouwkundigetheorieën. Het geheel
kreeg de vorm van een regelmatig zes
kant met bastions op alle hoeken en enke
le ravelijnen in de vestinggracht, een ver
dedigingsgordel (waarvan thans nog
slechts geringe delen over zijn) die ook
een flinke stad in de 80-jarige oorlog niet
zou hebben misstaan.
De samenleving zoals die zich in IJzendij
ke in de jaren omstreeks 1600 ontwikkel
de, was een nagenoeg compleet militaire.
Soldaten maakten verreweg het grootste
deel van de bevolking uiten enigszins
normale plaatselijke gezagsverhoudin
gen ontbraken. Het is daarom niet ver
wonderlijk dat ook de aanleg van het
plaatsje binnen de wallen volledig door
militaire eisen werd bepaald: in het cen
trum een groot rechthoekig plein ten be
hoeve van de exercities, waaraan prins
Maurits grote waarde hechtte, en daar
omheen een al even rechthoekig, over
zichtelijk straten patroon. Vermoedelijk
was het een der ingenieurs van de prins
die deze in het huidige dorp nog steeds
herkenbare aanleg ontwierp.
Het is interessant de dorpen IJzendijke
(ontworpen in of kort na 1604) en Borsse-
le (ontworpen in 16 16) te vergelijken. De
overeenkomsten in de manier waarop
plein en straten zijn gesitueerd zijn on
miskenbaar, maarde verschillen maken
duidelijk dat twee nederzettingen verge
leken worden, waarvan de een op oorlog,
de ander op vrede is ingesteld. Allereerst
vinden wein Borssele geen wallen en
grachten; integendeel, het dorp ligt naar
alle kanten open. In de tweede plaats is de
aankleding van het grote centrale plein
een andere; hier geen geheel bestraat,
leeg exercitieterrein als in IJzendijke,
maar een grotendeels onverharde, dicht
met bomen beplante ruimte. Hoewel de
plattegronden van de beide dorpen ver
wantzijn, is hettoch in een oogopslag
duidelijk dat de oorspronkelijke functies
sterk verschilden.
De hervormde kerk van Willemstad. De aanbouw rechts is een onvoltooidetoren; een
dergelijketoren, die hetcentraalbouw-idee van het exterieur verstoort, is het product
van een traditie die wil dat elke kerk van een toren wordt voorzien. Een soortgelijke
combinatie van centraalbouw en toren vinden we ook in Maassluis en in Burgh (foto
De hervormde kerk van IJzendijke (foto RDMZ) RDMZ)
