trouw en verraad tijdens de nederlandse opstand
9
Legpenning Unie van Utrecht ondertekend op 23 ja
nuari 1 579.
diplomatieke talent van de landvoogd
bracht hen zo ver24). Terzelfdertijd slo
ten Holland, Zeeland, Utrecht en de Gro
ningse Ommelanden de nadere Unie van
Utrecht, die al evenzeer op de Pacificatie
voortbouwde, Filips erkende en de privi
leges handhaafde, maar die de oplos
sing van religieuze kwesties aan de af
zonderlijke gewesten toebedeelde.
Friesland, Gelderland, Vlaanderen en
delen van Brabant zouden zich bij dit
verbond aansluiten25). Het leek wel, als
of de Pacificatie nog steeds in tact was;
in werkelijkheid was zij al verbroken.
Evenmin als in 1 566 waren de gematig
den bij machte geweest, het radicalisme
te keren.
Opnieuw zou nu de oorlog een oplossing
moeten brengen. Het was ook de oorlog
voering waardoor menigeen die nog
aarzelde over zijn keus voor een der bei
de kampen, die zich soms vol twijfels bij
een der unies had gevoegd, of die zijn
belangen door de radicaliserende
machthebbers niet langer gediend acht
te, tot een uiteindelijke plaatsbepaling
werd gedwongen. Daarnaast speelde
voor sommigen het feit een rol, dat de
aanhangers van de Unie van Utrecht in
1581 besloten, hun landsheer Filips II af
te zetten en hem te vervangen door de
hertog van Anjou, de Franse kroonprins.
En weer anderen werden tot een beslis
sing gebracht door de straffe calvinise-
ring, die in het gebied van de Utrechtse
Unie doorzette. Geleidelijkaan begon
nen er twee tegengestelde kampen
vorm te krijgen.
In de oorlogvoering nam Parma het ini
tiatief. Zijn taktiek was primair gericht
op het veroveren van alle gewesten be
zuiden de grote rivieren en van de stre
ken ten oosten en ten noorden van de
IJssellinie. Zo zou hij de opstandelingen
insluiten en hen vervolgens in hun eigen
landen kunnen aantasten. Van groot be
lang was het daarom voor hem, dat Ren
nenberg, door de Staten-Generaal aan
gesteld als stadhouder van Groningen,
Friesland, Drente en Overijssel, zich in
1580 met hem verzoende en stad en
land van Groningen onder Filips' gezag
terugbracht. De roomse stadhouder,
neef van de Henegouwse Lalaings, was
niet alleen verstrikt geraakt in de voort
durende conflicten tussen stad en om
melanden, maar ook in de tegenstellin
gen tussen calvinisten en vooral in de
stad wonende rooms-katholieken die
zich, net als in het Zuiden, malcontenten
noemden. Samen met de laatsten volg
de hij ten slotte de gedragslijn van zijn
zuidelijke verwanten26). Voordeel had
Parma, nu in het Zuiden, ook van men
sen als Steelandt, die zich van de Unie
van Utrecht afwendden en hem in zijn
opmars steunden. In de vervolgens inge
nomen steden als Axel was het resultaat
van de omwenteling snel zichtbaar: de
pro-Gentse stadsbestuurders maakten
onmiddellijk plaats voor de terugge
keerde mannen van vóór 1 578 27).
Toch zou Parma zijn doel niet bereiken.
Juist toen hij de verovering van het Zui
den voltooide besloot Filips II tot een
sterke wijziging in zijn internationale po
litiek. Eerst moest Parma dreigingen uit
Engeland en Frankrijk afslaan alvorens
de noordelijke gewesten aan te vallen.
Het Noorden, waar de Republiek der
Verenigde Nederlanden ontstond, kreeg
hierdoor de kans zijn bedreigde grond
gebied te beveiligen. De verovering van
Terneuzen van 1583endievan Axel van
drie jaar later behoren tot de eerste ac
ties in dit kader, en gingen nog vooraf
aan het succesvolle tegenoffensief van
prins Maurits en raadpensionaris Olden-
barnevelt in de jaren negentig. Tot om
streeks 1605 duurde de strijd voort.
Maar toen herhaalde zich tot op zekere
hoogte de situatie van 1576: opnieuw
bracht het geweld geen blijvende oplos
sing. Dit bood wederom aan gematigden
in Noord en Zuid de kans om geweldloze
middelen aan te dragen: het Twaalfjarig
Bestand van 1 609 was het resultaat.
IV
Proberen wij nu in het kader van deze
verhoudingen en ontwikkelingen de be
grippen trouw en verraad te bezien.
Voorop dient dan te worden gesteld, dat
de Nederlandse Opstand vele achter-
Vredesonderhandelingen (Den Haag, 1608).
